Bình yên về chốn thanh tịnh chùa Xuân Lan

14 - 6 - 2021

Nằm sát biên giới Việt- Trung nơi có nền Phật Giáo lâu đời nhưng chùa Xuân Lan vẫn mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam. Cùng với hệ thống di tích mang đặc trưng riêng nơi đây như đình Trà Cổ, chùa Nam Thọ, khu di chỉ Vạn Ninh, Giếng Guốc, đền Xã Tắc v.v.. chùa Xuân Lan tạo thành một quần thể di tích lịch sử văn hoá có giá trị, là “cột mốc văn hoá” nơi địa đầu Tổ quốc.

Chùa Xuân Lan – cột mốc văn hóa nơi biên giới

Chùa Xuân Lan thuộc thôn Trung, xã Hải Xuân, huyện Hải Ninh, cách biên giới Việt Trung khoảng 3 km, cách thị xã Móng Cái 2 km. Chùa Xuân Lan còn có tến gọi khác là “ Linh Quang Cổ Tự” được xây dựng từ cuối thời Hậu Lê cách ngày nay khoảng hơn 300 năm. Theo một số thư tịch và bài minh khắc trên quả chuông còn ghi lại vào năm Canh Thân niên hiệu Cảnh Thịnh (1800), chùa Xuân Lan được nhân dân, phật tử đóng góp tài lực xây dựng gồm các toà chính điện, nhà tổ, nhà mẫu, nhà tăng tạo thành một quần thể thờ tự khép kín theo hình chữ Viên. Trải qua thăng trầm của lịch sử và biến đổi của thời gian, chùa Xuân Lan nay chỉ còn giữ được một số công trình mang nền kiến trúc cổ xưa. Điều đặc biệt lưu ý là, đến nay chùa còn lưu giữ được một số tượng Phật rất lớn. Ngoài hệ thống tượng Phật, chùa còn lưu giữ được một số mảng chạm khắc gỗ với những đường nét tinh vi sắc sảo mang phong cách thời Lê.
Xuất phát từ ý niệm của người dân nông nghiệp trong vùng, ngôi chùa là trung tâm văn hoá của làng, hầu hết mọi sinh hoạt có tính chất xã hội của cộng đồng đều được diễn ra ở chùa. Mặt khác, do nhu cầu sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng của người dân trong vùng ngày càng cao nên nhân dân đã đóng góp công của để xây dựng lên ngôi chùa này và nó đã được lưu giữ như hiện nay.

Chùa Xuân Lan tọa lạc trên một mô đất cao, phía trước chùa là một hồ nước hình bán nguyệt và con sông Ca Long uốn lượn trước cửa chùa rồi chạy thẳng ra Mũi Ngọc. Theo các cụ già trong làng thì chùa được xây dựng trên trán con rồng và mắt rồng là ao trước cửa chùa. Đây là mảnh đất cao ráo, thoáng đãng. Dòng sông Ca Long bắt nguồn từ Trung Quốc chảy thẳng vào cửa chùa rồi ngưng lại uốn khúc ở đó để tụ lại nguồn khí thiêng nơi địa đầu của Tổ quốc. Bởi thế mà từ rất lâu đời, ngôi chùa đã đi sâu vào tiềm thức của người dân nơi đây một điều gì đó rất linh thiêng và gắn bó. Đến nay, chùa vẫn còn gìn giữ gần như nguyên vẹn.
Chùa Xuân Lan quay hướng nam, hướng bắc giáp trường học, phía tây giáp đài tưởng niệm, phía đông giáp đường Quốc lộ. Lối đi vào chùa là các bậc thềm, trước kia được ghép bằng các khối đá xanh, trải qua thời gian và chiến tranh, nên đã bị huỷ hoại phần nào. Hiện tại các bậc thềm này được làm xen kẽ với gạch nung. Tiếp theo là sân chùa được lát bằng một lớp vữa xi măng, xung quanh bó gạch tạo nên một không gian thoáng mát trước cửa chùa.

Chùa bố cục mặt bằng hình chữ đinh, toà tiền đường gồm 5 gian bịt đốc, nối liền với hậu cung 3 gian 2 chái tạo thành. Phía trước hai bên chùa là nhà Tổ và nhà Mẫu. Ngoài ra, chùa còn có nhiều kiến trúc phụ khác như: nhà sắp lễ, bếp, giếng... Chùa có kết cấu kiến trúc hết sức đặc biệt, đó là sự kết hợp khéo léo giữa hai chất liệu gỗ và đá. Những nét chạm khắc ở các cấu kiện này hết sức tinh xảo, các mộng đá, gỗ được ghép vào nhau rất khít, tạo thế vững chãi, bền chắc cho ngôi chùa. Các cấu kiện của chùa chủ yếu làm bằng đá xanh từ hệ thống cột, các bậc lên chùa, xà ngang. Đây là những phiến đá có kích cỡ lớn, được đem từ núi Tổ Chim về (núi Tổ Chim là một đảo đá lớn nằm ở phía ngoài phường Trà Cổ, giáp biên giới Việt - Trung). Tuy nhiên, trải qua thời gian và chiến tranh, một số cấu kiện đã bị huỷ hoại phần nào, như các bậc thềm chẳng hạn, xưa kia ghép toàn bằng các khối đá xanh, nay được làm xen kẽ với gạch nung. Bên cạnh đó, loại gạch xanh vốn được dùng chủ yếu để xây dựng ở đây cũng rất đặc biệt: Gạch được đóng bằng đất bãi ven sông, sau đó xếp vào lò và chất củi đốt xung quanh, đến khi gạch chín, người làm gạch lại chất vào hầm hun khói cho tới khi gạch chuyển sang màu xanh. Nghệ thuật chạm khắc trên gỗ của chùa cũng rất đáng nói, những mảng chạm khắc gỗ được các nghệ nhân thời trước chạm trổ kênh bong những hình long, ly, quy, phượng và các dạng hoa văn khác với đường nét tinh vi, sắc sảo và mềm mại, mang vẻ đẹp thâm nghiêm cả về tạo hình và tâm linh. Ngoài ra, chùa hiện còn lưu giữ được 5 pho tượng thời Lê, 15 pho tượng thời Tây Sơn, một chân nến đồng cổ đúc hình con hươu và một số hiện vật khác có giá trị về mặt điêu khắc...
Chùa Xuân Lan được xây dựng từ rất lâu đời, trải qua ba cuộc chiến tranh, ngôi chùa vẫn là nơi hội tụ tín đồ thập phương và là nơi từng diễn ra nhiều sự kiện chính trị quan trọng của địa phương. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chùa Xuân Lan là nơi nuôi giấu cán bộ cách mạng và cũng là nơi trú quân của một tiểu đoàn Đệ tứ chiến khu Đông Triều. Năm 1946, dưới sự đàn áp khắc khe của thực dân Pháp và bọn địa chủ cường hào, ngôi chùa vẫn là nơi hoạt động của các phật tử yêu nước. Cũng trong năm 1946, là cờ Tổ quốc được kéo lên ngay trên nóc chùa do người địa phương treo. Cũng năm này, phật tử của chùa cũng tổ chức lễ tế cờ để diệt quân Pháp và bè lũ tay sai. Trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước, nhà chùa là nơi tiễn đưa hàng ngàn con em địa phương lên đường đánh Mỹ, bảo vệ Tổ quốc.
Các ngày lễ chính: Ngày hội chùa được tổ chức vào mùa xuân, bắt đầu bằng lễ dựng cây nêu vào ngày 25 tháng Chạp (âm lịch) và kết thúc bằng lễ hạ nêu vào ngày 28 tháng Giêng (âm lịch) hằng năm. Vào những ngày này, các phật tử thường xuyên tới chùa, nhân dân trong vùng và khách thập phương cũng đến lễ rất đông. Ngày mồng 8 tháng 4 (âm lịch) là ngày sinh Đức Phật Thích Ca. Ngày mồng 3 tháng 3 là ngày giỗ Mẫu. Ngoài ra, ngày mồng 1 và tuần rắm hằng tháng cũng là ngày lễ chùa.

Nguồn ảnh: Sưu tầm

Trung tâm TTXTDL biên tập