Nói đến các di tích, danh lam thắng cảnh của TP Uông Bí, du khách không thể bỏ qua Cụm di tích lịch sử - văn hoá và danh thắng Hang Son ở phường Phương Nam, nằm trong dãy núi Chu Cốc. Với phong cảnh sơn thuỷ hữu tình, Hang Son được ví với thắng cảnh Chùa Hương - Động Hương Tích (Hà Nội) và Tam Cốc - Bích Động (Ninh Bình).
     

Qua lời kể của các cụ già và nhân dân trong vùng, nơi đây vẫn lưu truyền thần tích về vị thần được thờ trong Đền Hang Son: Đó là một chàng trai khôi ngô tuấn tú và rất mực thông minh tên là Phạm Chấu. Phạm Chấu đi theo học thầy đồ Hoàng Nhật Biến nổi tiếng uyên thông  thiên văn, ngũ kinh và văn chương. Một năm hạn hạn mất mùa, chàng Phạm Chấu đã xem thiên văn, dùng phép thuật cầu mưa đưa nước từ sông vào đồng ruộng. Do quá mệt Phạm Chấu đã chết sau đó hoá thân thành cá chép trôi theo dòng sông Ma về động Hang Son. Để tưởng nhớ lại công lao của chàng trai, nhân dân địa phương và hai làng Quy Khê, Thuỷ Đường quyên góp và công đức lập đền thờ tại Hang Son và tôn là “Bát Hải Đại Vương”. Qua câu chuyện truyền thuyết trên, thực chất là quan niệm của người ngư dân vùng sông nước. Đây là vì thân hộ mệnh thiêng liêng trông coi 8 cửa biển với ý niệm (đất có thổ công, sông có hà bá), cũng là tín ngưỡng dân gian.

Nghiên cứu tự nhiên, điền dã thực địa Hang Son có từ thời Lý. Bởi vì cuộc kháng chiến chông giặc Nguyên – Mông lần thứ 3 của Trần Hưng Đạo chọn dòng sông Bạch Đằng làm nơi quyết chiến quyết thắng thì núi Chu Cốc và các hang động trong núi là nơi dấu quân chuẩn bị lực lượng mai phục góp phần làm lên chiến thắng Bạch Đằng năm 1288.

Vào cuối thế kỷ XVI, Hang Son không những có ngôi đền Hang Son thờ Bát Hải Đại Vương mà còn lao nơi thờ phật. Bia đá khắc năm Giáp Tuất niên hiệu Sùng Khang thứ 7 (1572) có ghi rõ họ tên của người hưng công, công đức tiền của đẻ trùng tu phật điện, tạc tượng phật thờ. Cũng từ đó, hang Son có hai cung thờ: thờ Thần và thờ Phật. Đây cũng là sự kết hợp giữa tín ngưỡng dân gian và phật giáo của cư dân vùng sông nước nông nghiệp với đạo pháp “Sống tốt đời đẹp đạo”.

Chùa Hang Son có hai cung vừa thờ Thần vừa thờ Phật (Nguồn ảnh: baoquangninh)

Đền Hang Son được xây dựng lại khang trang vào thời Nguyễn. Bia dựng năm Bảo Đại thứ 9 (1934) có ghi: “Năm Quý Hợi, thầy trò tôi đến nơi này tiến hành tu tạo; năm Giáp Tuất xây một toà; Năm Lỷ Tỵ sửa chữa một toà tượng Phật, một bộ cửa điện, một đôi câu đối; Năm Nhân Thân đúc một quả chuông”.

Do thời gian quá lâu, điều kiện thiên nhiên khắc nhiệt; các cuộc chinh chiến dựng nước và giữ nước Đền Hang Son, cung thờ phật, tượng pháp, đồ thờ tự… bị thất lạc, các công trình xuống cấp và hư hỏng nghiêm trọng.Hiện nay, Đền Hang Son và Chùa Hang Son chỉ còn lại 4 bia đá gồm: Ba chữ Hán khắc trên vòm hang “Bão Phúc Nhan” triều vua Trần Hiến Tông (1329); Bia khắc trên vách hang năm Sùng Khang thứ 7 (1572); Bia hưng công năm Bảo Đại thứ 9 (1934); Bia “Lưu ký thạch bi” năm Bảo Đại thứ 10 (1935); Bia khắc song ngữ Việt – Pháp năm 1936.

Mỗi năm chùa Hang Son đều có lễ hội lớn mừng xuân.Mở đầu phần khai hội chùa Hang Son là màn trống hội và màn biểu diễn võ thuật cổ truyền, sau đó là diễn xướng tích chèo sự tích Hang Son do các nghệ sỹ thuộc đoàn chèo Quảng Ninh biểu diễn kể về sự tích hình thành nên đền Hang Son, đồng thời cũng thể hiện sự tri ân công ơn người xưa đã hi sinh vì dân vì nước. Tiếp theo, ban tổ chức  tiến hành lễ gióng trống - chiêng khai hội và dâng hương khóa lễ chúc phúc đầu năm cầu Quốc thái dân an. Ngay trong ngày khai hội mỗi năm đều có khoảng  trên 4.000 lượt khách về hành hương. Hội chùa Hang Son thường sẽ kéo dài đến hết tháng 3 Âm lịch.

Hội chùa Hang Son thường kéo dài đến hết tháng 3 Âm lịch. (Nguồn ảnh: uongbigov.vn)

Căn cứ vào giá trị khu di tích lịch sử văn hoá và Danh thắng Hang Son, ngày 27/2/1999, Uỷ ban nhân dân tỉnh Quảng Ninh ra Quyết định số 413/QĐ-UBND công nhận Di tích lịch sử – văn hoá và Danh thắng  Hang Son là di tích cấp tỉnh. 

Cụm di tích Hang Son có giá trị to lớn về mặt lịch sử - văn hóa, nghiên cứu khoa học, chiến lược quân sự, phát triển du lịch trong tương lai. Nơi đây có phong cảnh sơn thuỷ hữu tình: có núi có sông chạy quanh; có hang động và đền thờ. Trong tương lai cùng với Danh sơn Yên Tử, Hồ Yên Trung, Chùa Bí Thượng và Hang Son tạo thành tua du lịch sinh thái hấp dẫn du khách.

Trung tâm TTXTDL biên tập